საკულტო ადგილ-სამლოცველოები და მათთან დაკავშირებული რალიები ხევსურეთში

სარწმუნოებით ხევსურები ქრისტიანებად ითვლებიან. მაგრამ ქრისტიანულ მოძღვრებას აქ ფეხი ვერ მოუკიდებია და ხევსურები დღესაც ასრულებენ წარმართულ წესებს. მხოლოდ მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში რუსეთის თვითმპყრობელობამ განიზრახა ხევსურეთში ქრისტიანობის აღდგენა და ამ მიზნით იქ დაიწზეს ეკლესიების შენება და მღვდლების განწესება. ხევსურებს სწამთმრავალი ხატ-ანგელოზის. ისინი ყოველგვარ უბედურებას მიაწერენ ავსულებს და მაცილ-ეშმაკებს, რომლებიც მათი რწმენით ადამინსა და საქონელს მტრობენ, ავად ხდიან და ბოლოს სიცოცხლესაც  ასალმებენ. მაცილ-ეშმაკებისაგან თავდაცვა ხევსურებს კოპალასთვის აქვთ მინდობილი. მათი აზრით კოპალა არის გმირი მებრძოლი, რომელიც ბოროტ სულებს ებრძვის. ხევსურეთში ხახმატის ჯვარი ითვლება საქონლის მაფარველ ღვთაებად. ხევსურების თქმიტ ხახმატის ჯვარი საქონელს იცავს ქურდისა და მავნე ნადირისგან. გარდა ამისა ხახმატის ჯვარს ქალების მფარველადაც მიიჩნევენ. როცა ქალი გაგიჟდებამას ხახმატში ალოცებენ და შველას შესთხოვენ.
 ფუძის ანგელოზი არის ოჯახის მფარველი ღვთაება. მას ევედრებიან ოჯახის კარგადა ყოფრნასა და საქონლის უჭირველობას.
ხევსურეთის მოსახლეობის შეგნებული ნაწილი გრძნობს ხეცების მავნებლობას, მაგრამ ბევრი მათგანი ჯერ კიდევ შებოჭილია თემური ადათებით და ისინი ვერ ბედავენ მათ წინააღმდეგ აშკარა ბრძოლას.

აღზრდა

 რაც შეეხება აღზრდას, ხევსურეთში ვაჯებს პატარაობიდანვე ხამჯლებს ჰკიდებენ და 10-12 წლის ყმაწვილი იარაღს ზოგჯერ თავისუფლად ხმარობს. ვაჯებს პატარაობიდანვე უნერგავენ სიმკაცრესა და გამძლეობას. მამები ვაჯებს დიდთა წრეში ზრდიან, აჩვევებ საუბარს და ასწავლიან ხევსყრუკლ ადათ-ჩვევებს. ამასთანავე  მოზარდ თაობას უფროსები პატივით ექცევიან , ფეხზე უდგებიან და ხელის ჩამორთმევით ესალმებიან.

ხევსურული ქორწილი

როცა სარძლოს მოყვანის დრო მოახლოვდებ, სანეფოს ოჯახიდან დასაკითხავად გზავბიან ორ ”ენა-პირიან” კაცს. მათ მოჰყავთ სამი ცხვარი. ერთი ღვთისათვის უნდა დაიკლას, მეორე სოფლის ან თემის ხატში დაიკვლის, მესამე საკლავით პატარძლის მამამ ხელ-მხარი უნდა გაინათლოს. საკლავს ხუცი დაკლავს, ქალის მამა ხელებს სისხლს შეუშვერს და გაიბანს. შემდეგ მას ხუცი სისხლს ჯვრულად შუბლხე და მხრებზე წასცხებს. ამს ხელ-მხრის განათვლა ეწოდება. თუ სოფელში ერთი წლის მკვდარია და მისი ტავავარიც გაშლილია, ნეფემ ჯვრის დაწერამდე ტალავრზე ფარჩა და ერთი ბოთლი არაყი უნდა მიიტანოს, ამას ტალავრის პატივი ეწიდება. მეორე დღეს დაიწყება პატარძლის  წამოყვანის სამზაიდსი. გამოაცხობენ ორ ქადას და გამოგზავნილი კაცები და ქალის მყოლები ნეფის სოფლისკენ გაემგზავრებიან. წინ ნეფის კაცები მიდინ და ქალის მყოლები, უკან კი პატარძალი ფეხით მიჰყვება ორი ქალის თანხლებით. გამომშვიდობებისას ერთ ქადას გაჭრიან ყველას ჩამოურიგებენ და პატარძალს დალოცავენ. მეორე ქადას კი ქალის მყოლნი გაჭრიან ნეფის სოფელში შესვლისას და იქც ნეფე-პატარძალს დალოცავენ. კარებთან პატარძალს მანდილს უშლიან და კერის გარშემო სამჯერ შემოატარებენ. მოიტანენ ფქვილს და პატარძალს თავზე გადააყრიან ”აგრე თეთრადაც აყვავდები!” მეზობლის სახლში გადამალულ ნეფეს  გამოითხოვენ, მას დასვემენ ბეფიუნთ ტაბკასთან და როცა ყველა შეგროვდება ხუცი მათ დალოცავს და ტაბლასაც აკურთხებს. ბოლოს ხუცი იტყვის ჯვრის წერის დიდებას, რომელსაც შემდეგი სიტყვებით ასრულებს: ”ბედიანიმც იქნებით, დავლათიანიმც იქნებითო!” როგორც წესი ხევსურული ქორწილი სამ დღეს გრძელდება, ამის შემდეგ კი სტუმრები იშლებიან.

ხალხური ჩვეულებანი

გართობას ახალგახრდობა ხევსურეთში მოკლებულია, რადგან იქ ქალ-ვაჟების ერთად ყოფნა და მოლხება საძრახისია. ხატში, ქორწილში ად სხვა გასართობ ადგილებში ქალ-ვაჟბი ერთად არ იყრებიან, ისინი განცალკევებით დგებიან. ახლა კი გესაუბრებით ხევსურეთში გავრცელებულ რამდენიმე წეს-ჩვეულებაზე. ასეთია მაგალითად სარძლოს აკვანში დანიშვნის წესი ხევსურწეთში. როცა მშლობლებს აკვნის ბავშვის დანიშვბა სურთ, მაშინ ქალის მთხოვნელი ქალისას აგზავნის ქალია ბიძას, რომელსაც სანიშნოდ მიაქვს ვერცხლის ფული ე.წ. ძეწკვი. ამ ნიშანს ასრძლოს აკვანზე ჩამოკიდებან, იყო შემთხვევებიც, როდესაც ვაჟის მშობლები მიდიოდნენ სანიშნოდ. ქალის ოჯახში იშლებოდა სუფრა და ყველანი ახლად დანიშნულების ბედობაზე დაილოცებოგნენ. ამის შემდეგ ისისნი დანიშნულაბად ითვლებოდნენ და ამ პორობის დარღვევა არ შეიძლებოდა. აკვანში დანიშვნა ხევსურეთში დღეს იშვიათად ხდება. ასევე ხევსურეთში გავრცელებული იყო ჯვრით დალიშვნა. ჯვრით დალიშვნა იციან ღამისთევაში, როდესაც ხატისაგან დამიზეზებული რომელიმე ოჯახი მკითხავის რჩევით ხატიონს დაიწვევდა. ღამისთევაში ხატის დროშას საკლავს დაუკლავდნენ, ლუდს აუდუღებდნენ და მშობლებს დაიწვევდნენ. ღამის მთეველები ლხინობდნენ. ამ ლხინში თუ ხელოსანს რომელიმე ქალი მოეწონებოდა  იეღებდა ფულს და სახუცო კოჭობაში (თასში) ჩაყრიდა ძმისთვის ან შვილისთვის და იტყოდა: ”აი, ხალხნო, ეგ ქალი მე დავლიშნეო”  და იქვე ხატის ჯვრით ქალს დაამწყალობებდა. ამის შემდეგ ქალსა და მის ჯალაბს, რაც უნდა ცუდი ყოფილიყო სა სიძო უარის თქმა არ შეეძლო ჯვრის შიშით, რადგანაც ხალხის რწმენით ასეთი პატარძალი სხვა ქმარტან ვერ გაიხარებდა, ჯვარი მას გაუქყრებოდა და მოკლავდა. დღეს ”ჯვრით დალიშვნა” ხევსურეთში ძალიან იშვიათია. რაც შეეხება გათხივილი ქალის მოტაცებას. ამგვარი რამ რჯულით აკრძალულია და დამნაშავე სიკვდილით ისჯება.

ხევსერეთი ჯოფის დამახასიათებელი რეალიები

ხევსურეთის მოსახლეობა მოქცეულია ვიწრო და ძნელად მისადგომ ხეობებში, სადაც სოფლები მთის მაღლობებზეა გაშენებული.დასახლებული ხეობა წინათ გამაგრებული იყო ციხე-კოშკით, რომელიც იცავდა იქაურ მოსახლეობას. საგვარეულო ქყობილების დროს ციხე იყო გვარის საიმედო თავშესაფარი, ამიტომ ხევსურეთის სოფლებს, რომლებსაც მიდმივი შუღლი და მტრობა ჰქონდათ მეზობელ თემებთან განსაკუთრებით ქისთებთან ად ლეკებთან არ შეეძლოთ უციხოდ ყოფნა. პირიქითი ხევსურეთის ციხეები საკმაოდ კარგად არის დაცული. ასევეა სოფელ ახიელის ციხე. არის ისეთი ციხეები, რომლებიც კიბურად არის დახურული, რომელსაც სიპედი ეწოდება. ეს სიპედიანი სახურავი პირამიდული ფორმისაა და ათი საფეხურისაგან შედგება. ციხის სამხრეთის კედლის ზემო სართულში ჯვარია გამოსახული. ამის მაგალითიალებაისკარის სიპედიანი ციხე, ის ხუთსართულიანია და კარგად არის ნაგები. გუროს ციხე დაზიანებულია. ამ ციხეზე მიკრულია ხევსურის მიერ მოჭრილი ქისტის მარჯვენა ხელი. ხევსურები გამოირჩევიან ხელსაქმით. აღსანიშბნავია მათმიერ მოქსოვილი წინდები.. ულამახესია მათი ტრადიციული სამოსი მაგ: სადიაცო კაბა, ხევსური მამაკაცის პერანგი, ხებვსური კალის მანდილი. საზოგადოდ ხევსურულ ნაქსოვ-ნაჭრელს ახასიათებს ჯვრების ად გეომეტრიული სახეების მრავალგვარი კომპოზიცია. ჯვარი როგორც ქრისტიანობის ემბლემა და ბოროტების დამთრგუნველი, სწორედ ამ მიხნით იკეთებსა ხევსური ჯვრებს თავის ტალავრზე.

ქვითხურობა ლეჩხუმში

ქვითხურობა ხელოსნობის განვითარებული დარგი ყოფილა საქართველოში. ამ მიზნით მეტად საინტერესოა ლეჩხუმური მასალა. ლეჩხუმში ქვითხურობის ერთ-ერთი დაწინაურებული  დარგი ყოფილა ბუხრების მშენებლობა. ის წარმოადგენდა როგორც სახლის გათბობის ერთ-ერთ საშუალებას ასევე მის სამკაულსაც. ბუხრების მშენებლობას ლეჩხიმში პროფესიული ხასიათი ჰქონდა მიცემული. საუკეთესო მებუხრეები საუკეთესო ხელოსნებად ითვლებოდნენ. ბუხრის აშენება  ქვითხუროთა უმრავლესობას შეეძლო, მაგრამ თუ მოსახლეს შესაძლებლობა და სურვილი ჰქონდა ”გამოსაჩენი” ბუხარი გაემართა, ამისათვის უბრალო კალატოზს კი არ ეძახდა არამედ ისეთ მებუხრეს მოიძვევდა რომელსაც სახელი გქონდ აგაცედნილი მთელს ლეჩხუმში. საბუხრე ქვის სწორად შერჩევას დიდი მნიშველობა ენიჭებოდა. ნებისმიერი კლდიდან მოჭრილი ქვა ბუხრისთვის არ გამოდგება, ხმარებაში გამომდგარ ქვის საბადოერს მებუხრეები მამა-პაპათაგან იცნობდნენ. ბუხრის ის ადგილები, სადაც ცეცხლო ენთება შავი ან ლურჯი ქვით კეთდებაამ ქვის ღირსება მის ცეცხლგამძლეობაშია. ბუხარს აქვს სასანთლე=ბუხრის თავი. სასანთლის ზემოთ იჭყებე ბუხრის ყელი, რომელიც ნაშენის სუფთად გათლილი კვადრეტული ქვებისგან. ბუხრის დამამთავრებელ დეტალს მისი ქუდი ანუ კალამი წარმოადგენს.ბუხარი კერის პირმშოა და რადგან კერა ოდოთგავნე ოჯახის გამაერთიანებელი ცენტრი იყო და მარადიული სიცოცხლის სიმბოლოს წარმოადგენდა, ამიტომ ამკობდნენ მას სხვადასხვა ორნამენტებით, ღვთაებების გამოსახულებითა და სიმბოლური ნიშნებით. ძველებური ტიპის საცხოვრებლის მოშლამ გამოიწვია სახლის ახალი ტიპის წარმოქმნა, რის ნიადაგზეც მოხდა კერის ცენტრიდან გადანაცვლება კედელში. ბუხარზე გვხვდება ორნამენტები, მათ ამოსაყვანად არსებობს სხვადასხვა სახის სატეხები და ჩაქუჩები. უმეტესობა სახეებისა ქაღალდიდან გადააქვთ ქვაზე, თუმცა ძალზე დახელოვნებულ ხელოსანს  შეუძლია პირდაპირ ამოაჩუქურთმოს. ბუხრის მოჩიქურთმებაში მთავარ როლს ასრულებს ხის მიტივი. საქართველოში გავრცელებული ბუხრების შესახებ შეიძლება ითქვას, რომ ბუხარი შესაძლოა ერტხელ დადგენილი წესისამებრ განსაზღვრულ კედელთან შენდებოდა მაგრამ დროთა განმავლობაში ამ წესამ დაკარგა თავისი დანიშნულება და გვევლინება იქ, სადაც უფრო მოსახერხებელია 

წყლის კულტის გადმონაშთები ლეჩხუმში

 წჱლის კულტის გადმონაშთები უძველესი დროიდან მომდინარეობს. წყლის კულტთან დაკავშირებულ ლეჩხუმურ მონაცემებში პირველ რიგში წმინდა გიორგისა და გველეშაპის ურთიერთდამოკიდებულება უნდა გავიხსენოთ. საუბარია ლეგენდაზე ხვამლის ტყის შესახენ. ხვამლში ვეებერთელა წყარო გადმოქჰუხს. წინათ ამბობდნენ, რომ ხვამლის კლდეში გველეშაპი ბინადრობს, იგი უკვდავია და სოფელს წყაკს არ აძლევს. მთელ ლეჩხუში გავრცელებული გადმოცემის თანახმად გველეშაპის მკვლელებად ძმები მონადირეები, ჟივჟივა და ვაჟინა გვევლინებიან. ერთ დღეს სწორედ ეს ძმები წასულან მის მისაკლავად და მშვილდისნით გაოგმირავთ საშინელი მხეცი და აუკუწავთ. ლეჩხუმში აღინიშნება ერთი დღე შავი ორშაბათი. ამ დღეს იხსენიებდნენ ამ მონადირე ძმებს. ამ დღეს დილიადნ არაფერს ჭამდნე, ხოლო საღამოს მთელი ოჯახი მაგიდასთან იყრიდა თავს, სადაც ღვინოში დაცვბელებულ კვერს მიირთმევდნენ და შენდობას ეუბნებიდნენ ჟივჟიასა და მის ძმა ვაჟინას. დიდი გვალვის დროს ლეჩხუმში წვიმის გამოწვევის მიზნით, მიღებული იყო ხატის განბანა მდინარეში. ძველად სჯეროდათ, რომ როდესაც მისი ნაბანი ზღვას მიაღწევდა წვიმა გარდაუვალი იყო